Rodzaje błędów medycznych oraz odpowiedzialność z tytułu ich popełnienia

Osoba wykonująca zawód medyczny niejednokrotnie słyszy o tzw. „błędach medycznych” i w swej praktyce zawodowej, w oparciu o zdobytą wiedzę i doświadczenie, stara się ich unikać. Czy jednak mamy pełną świadomość czym są owe błędy i kiedy rzeczywiście możemy mówić o ich wystąpieniu?

Na chwilę obecną ustawodawstwo nie wprowadziło legalnej definicji tego pojęcia – jest ono definiowane jednak przez doktrynę i orzecznictwo. Aby zobrazować czym jest błąd medyczny można posłużyć się definicją wyrażoną w orzeczeniu Sądu Najwyższego z dnia 1 kwietnia 1955 roku (sygnatura akt: IV CR 39/54), w którym Sąd uznał, iż:

Błędem w sztuce lekarskiej jest czynność (zaniechanie) lekarza w zakresie diagnozy i terapii, niezgodna z nauką medycyny w zakresie dla lekarza dostępnym.”

Co prawda powyższy wyrok odnosi się do „błędu w sztuce lekarskiej”, jednak mając na uwadze zmiany jakie zaszły w organizacji opieki medycznej nad pacjentem od dnia wydania tego wyroku tj. stopniowe przejście do jej coraz bardziej interdyscyplinarnego charakteru – obecnie definicję tę można odnieść odpowiednio do błędu powstałego w skutek działania każdego członka zespołu terapeutycznego (będzie to zatem, ujmując w sposób bardzo uproszczony – działanie lub zaniechanie niezgodne z aktualną i dostępną wiedzą medyczną).

Doktryna i orzecznictwo wypracowały klasyfikację błędów medycznych opartą o etap ich wystąpienia w procesie udzielania świadczeń zdrowotnych.
W tym zakresie wyróżnia:

• błędy diagnostyczne – popełniane na etapie rozpoznawania stanu zdrowia pacjenta i mające najdonioślejsze skutki (błędna diagnoza kierunkuje bowiem dalszy proces leczenia). W tym zakresie wyróżnia się:
  • błąd pozytywny – mylne zdiagnozowanie u pacjenta danej choroby (w istocie pacjent pozostaje zdrowy i nie cierpi na ustalone schorzenie);
  • błąd negatywny – mylne niezdiagnozowanie u pacjenta danej choroby i uznanie pacjenta za zdrowego (w istocie pacjent cierpi na określone schorzenie, które nie zostało rozpoznane);
  • błąd mieszany – mylne zdiagnozowanie u pacjenta danej choroby podczas gdy w istocie pacjent cierpi na zupełnie inne schorzenie;
• błędy terapeutyczne (błędy leczenia) – popełniane poprzez dobranie wadliwego/niewłaściwego sposobu leczenia pacjenta (często pozostają wynikiem wcześniejszej, błędnej diagnozy). W zakresie tego rodzaju błędu na przywołanie zasługuje wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 lutego 2010 roku (sygnatura akt: V CSK 287/09), w którym Sąd określił, iż: „Do obowiązków lekarzy oraz personelu medycznego należy podjęcie takiego sposobu postępowania (leczenia), które gwarantować powinno, przy zachowaniu aktualnego stanu wiedzy i zasad staranności, przewidywalny efekt w postaci wyleczenia, a przede wszystkim nie narażenie pacjentów na pogorszenie stanu zdrowia.” Niedopełnienie przedstawionego w przywołanym wyroku obowiązku stanowi najczęściej wskazany błąd terapeutyczny;
• błędy rokowania – popełniane na etapie określania prognozy co do stanu zdrowia pacjenta (najczęściej występują w końcowej fazie procesu leczenia pacjenta).

Dodatkowo można jeszcze wskazać na następujące rodzaje błędów

• błędy organizacyjne – występujące w wyniku wadliwej organizacji pomocy medycznej, która prowadzi do dalszych, negatywnych dla pacjenta skutków. Odpowiedzialność za tego rodzaju błędy ponosi w praktyce najczęściej podmiot leczniczy (odpowiedzialność cywilna, o której mowa niżej);
• błędy techniczne – mające miejsce w sytuacji nieprawidłowego wykonania czynności leczniczej przez członka zespołu terapeutycznego. Najczęściej  występują w zakresie przeprowadzanych w stosunku do pacjenta zabiegów oraz w odniesieniu do szeroko pojętej opieki pooperacyjnej;
• błędy jatrogenne – występują w sytuacji, w której postępowanie członka zespołu terapeutycznego powoduje niekorzystny wpływ na stan psychiczny czy też fizyczny pacjenta (powstanie bądź nasilenie objawów chorobowych u pacjenta). Najczęściej podawanym w tym zakresie przykładem jest brak przedstawienia pacjentowi wszelkich niezbędnych informacji o jego stanie zdrowia).

Wyjaśnić należy też, że aby można było mówić, iż doszło do popełnienia tego rodzaju błędów koniecznym jest uznanie łącznie, iż:

• nastąpił negatywny dla pacjenta skutek;
• wystąpił związek przyczynowy między postępowaniem członka zespołu terapeutycznego, a wskazanym, negatywnym dla pacjenta skutkiem;
• właściwe postępowanie członka zespołu terapeutycznego pozwoliłoby uniknąć tego negatywnego skutku (członek zespołu terapeutycznego mógł co najmniej przewidzieć negatywny dla pacjenta skutek i mu zapobiec – tutaj przede wszystkim w oparciu o aktualną na dzień powstania błędu medycznego, dostępną wiedzę medyczną);

W nawiązaniu do powyższego – członek zespołu terapeutycznego nie może ponosić odpowiedzialności za wystąpienie tzw. niepowodzenia medycznego.

Niejednokrotnie zdarza się bowiem, iż pomimo podjęcia przez osobę wykonującą zawód medyczny wszelkich działań z zachowaniem należytej staranności i w oparciu o aktualną wiedzę medyczną dochodzi do powstania szkody po stronie pacjenta – takie szkody nie mogą być uznawane za powstałe na skutek błędu medycznego (nie można bowiem przypisać tutaj winy członkowi zespołu terapeutycznego za powstanie szkody). W tym zakresie wskazuje się dla przykładu wszelkie powikłania będące niepożądaną reakcją pacjenta na dane czynności lecznicze – takie sytuacje wpisują się w ryzyko medyczne, o możliwości wystąpienia którego, pacjent powinien zostać wyraźnie poinformowany.

Można przywołać w opisanym kontekście wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 lipca 1970 roku (sygnatura akt: I CR 147/69), w którym Sąd wskazał, iż: „Nie do przyjęcia byłby pogląd, że ryzyko zabiegu dokonanego zgodnie z wiedzą i sztuką lekarską, którego niepowodzenie zostało spowodowane przyczynami związanymi z właściwościami organizmu pacjenta, powinien ponieść zakład leczniczy.”

W kontekście powyższego pozostaje określenie odpowiedzialności osoby wykonującej zawód medyczny z tytułu powstałego błędu medycznego. Osoby te ponoszą przede wszystkim odpowiedzialność cywilną oraz odpowiedzialność karną. W przypadku konkretnych zawodów medycznych (min. lekarza, pielęgniarki czy położnej) występować też będzie odpowiedzialność zawodowa. W odniesieniu do każdego ze wskazanych rodzajów odpowiedzialności – występują one niezależnie od siebie. Przedstawiając pokrótce każdy z rodzajów odpowiedzialności:

• Odpowiedzialność cywilna – odpowiedzialność powstająca za zawinione działania i zaniechania powodujące powstanie po stronie pacjenta szkód majątkowych jak i niemajątkowych (takich jak np. ból i cierpienie). Między działaniem/zaniechaniem, a powstałą szkodą musi istnieć związek przyczynowy tj. obiektywne powiązanie przyczynowo-skutkowe. W oparciu o reżim odpowiedzialności cywilnej pacjent może żądać przede wszystkim odszkodowania (mającego na celu rekompensatę szkód majątkowych) jak i zadośćuczynienia (rekompensującego szkody niemajątkowe). W reżimie odpowiedzialności cywilnej możliwym jest także dochodzenie roszczeń majątkowych przez osoby trzecie – w sytuacji gdy w wyniku błędu medycznego doszło do śmierci pacjenta.

Wyjątkiem będą sytuacje zatrudnienia osoby wykonującej zawód medyczny na podstawie umowy o pracę – wówczas nie będzie ponosiła ona bezpośredniej odpowiedzialności cywilnej względem pacjenta, a jedynie odpowiedzialność regresową względem pracodawcy. Odpowiedzialność względem pracodawcy będzie wówczas ograniczona do kwoty trzymiesięcznego wynagrodzenia przysługującego w dniu wyrządzenia szkody, zgodnie z regulacjami art. 119 Kodeksu Pracy z dnia 26 czerwca 1974 roku (Dz. U. z 2022 r. poz. 1510 ze zm.).

• Odpowiedzialność karna – występuje wówczas gdy błąd medyczny powstał na skutek popełnienia czynu zabronionego. Regulacje prawne nie wskazują konkretnych przestępstw, które może popełnić wyłącznie osoba wykonująca zawód medyczny – z reguły istotne pozostają w tym zakresie przepisy zawarte w art. 160 kodeksu karnego – Dz. U. z 2022 r. poz. 1138 ze zm. (narażenie człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu), art. 155 kodeksu karnego (nieumyślne spowodowanie śmierci), art. 156, 157 i 157a kodeksu karnego (spowodowanie ciężkiego, średniego czy też lekkiego uszczerbku na zdrowiu w tym spowodowanie uszczerbku na zdrowi dziecka poczętego);
• Odpowiedzialność zawodowa – odpowiedzialność wynikająca z naruszenia zasad etyki obowiązujących w danym zawodzie oraz zasad wykonywanego tego zawodu. W ramach tej odpowiedzialności najczęściej spotykanymi karami są m.in. kary upomnienia, nagany, kary pieniężne, zawieszenie w prawie wykonywania zawodu czy też pozbawienie prawa do jego wykonywania.

Nie należy również zapominać o odpowiedzialności dyscyplinarnej, która występuje w odniesieniu do osób wykonujących zawód medyczny, zatrudnionych na podstawie umowy o pracę.

Na zakończenie warto też wskazać, iż występuje w doktrynie i orzecznictwie wyraźnie rozróżnienie błędów medycznych od przypadków niezachowania należytej staranności jako takiej. Zdarza się bowiem, iż w wypadku roztargnienia czy też przemęczenia personelu może dojść do zaniedbań, których nie można zakwalifikować jako postępowanie niezgodne z aktualną i dostępną wiedzą medyczną. Będzie to np. sytuacja wystąpienia pomyłki w zakresie tożsamości pacjenta, która finalnie doprowadzi do wyrządzenia mu szkody. Wszelkie zatem min. błędy administracyjne nie mogą być kwalifikowane jako błędy medyczne. Co jednak ważne, będą się wiązać z określoną odpowiedzialnością – przede wszystkim, odpowiedzialnością cywilną.

„Niniejszy artykuł nie stanowi porady prawnej oraz nie jest opinią prawną w konkretnej sprawie, która zawsze wymaga uwzględnienia indywidualnych okoliczności. Artykuł przedstawia jedynie stanowisko jego autora w danym temacie i nie jest wiążącą wykładnią prawa”

Stan prawny na 09 maja 2023